| ___________________________________________________________ |
26-05-1982 Nederlands Dagblad, woensdag Gereformeerd gezinsblad
Friesland en de sterrenkunde
Een oud gezegde luidt: ‘Frisia non cantat‘, maar deze spreuk is niet volledig.
Het moet zijn: ‘Frisia non cantat, ratiocinnatur‘ (= ‘Friesland zingt niet, het redeneert’).
Of het eerste deel van dit spreekwoord juist is, laten we in het midden, maar het is opvallend dat de Friezen een grote belangstelling hadden voor de wiskunde en de natuurkunde. De oude bewering, dat ze een bijzondere aanleg voor de exacte vakken hebben, valt echter moeilijk te bewijzen. Wel zijn er in de zestiende tot de achttiende eeuw opvallend veel Friezen, die in deze vakken uitblinken en misschien is dat nu nog wel het geval.
Zo waren bijvoorbeeld alle wiskundehoogleraren “aan de Hogeschool te Franeker op 2 na Friezen. Van heinde en ver kwamen de studenten om de wiskundecolleges te volgen. Zo was o.a. de beroemde vestingbouwkundige Menno van Coehoorn enige tijd student in Franeker.
Ten tijde van stadhouder Willem V was Franeker sterk patriottisch gezind, een uitzondering in het Oranjegezinde Friesland. Na de aanhouding van prinses Wilhelmina bij Goejanverwellesluis in 1787 namen de patriotten in Franeker ijlings de benen. In 1795, na de Franse inval, keerden ze terug.
Levensloop van Eise Eisinga
Eise Jeltes Eisinga werd op 21 maart 1744 te Dronrijp geboren. In het gezin, waar Eise opgroeide, bestond grote belangstelling voor de sterrenkunde. De vader en een broer waren bekende amateurastronomen, die hem les gaven. Veel kennis stak de jonge Eisinga op bij de rekenmeester en instrumentmaker Wytse Foppes Dongjuma.
Deze deed in zijn vrije tijd astronomische waarnemingen. Het zal wel niemand verbazen, dat Eise Eisinga grote vorderingen maakte op het gebied van de sterrenkunde. Van beroep was Eisinga wolkammer. Iemand drukte het zo uit: “Eise Eisinga was wolkammer van professie, in de wiskunde en natuurkunde een talent en naar karakter een echte Fries, dus een doorzetter”. Hij was een fel patriot en moest als zovele stadsgenoten in 1787 vluchten. In 1795 keert hij terug. In 1797 werd hij benoemd tot curator van de Hogeschool te Franeker.
Aanleiding tot de bouw van het planetarium
Zoals bekend zal zijn draaien de planeten om de zon.
Vaak komt het voor dat enkele planeten, gezien vanuit de aarde, ‘achter elkaar’ lijken te staan. Men spreekt dan van een samenstand of ‘conjunctie.
In 1774 deed zich ook een dergelijke conjunctie voor. Daardoor ontstond onder de bevolking paniek.
Men was zelfs bevreesd, dat de aarde zou vergaan door botsing met een planeet.
Dit was voor Eise Eisinga aanleiding een planetarium te bouwen. Daarmee toonde hij aan, dat conjunctie een perspectivisch verschijnsel is. De bouw van het planetarium nam vele jaren in beslag en vond grotendeels plaats in de huiskamer van de Eisinga’s, zulks tot groot ongenoegen van Eisinga’s vrouw. Pas in 1781 was het planetarium voltooid.
Het instrument is opgesteld in de achterkamer en op de zolder van Eisinga’s huis. De planeten worden voorgesteld door metalen bollen, die via sleuven en koorden in het plafond rond de zon bewegen. In het planetarium ontbreken de planeten Uranus, Neptunus en Pluto, aangezien ze bij de bouw nog niet bekend waren.
Aan de wanden van de kamer bevinden zich wijzerplaten met allerlei informatie over de zon en de maan. Naast het planetarium kunnen sterrenkaarten, telescopen en wetenschappelijke astronomische handschriften worden bezichtigd.
Het planetarium werd in 1826 door het rijk aangekocht. In 1969 werd het geheel gerestaureerd.
[] Het Planetarium is gevestigd in de (hoe kan het ook anders?) Eise Eisingastraat 3.
Eisinga’s portret werd geschilderd door de schilder W. B. v.d. Kooi. Het portret bevindt zich momenteel in het stadhuis van Franeker. Onder het schilderij staat: ‘Hij bereikte de vurige kastelen des lichts’.
| ___________________________________________________________ |
Naar Eise Eisinga en Planetarium