___________________________________________________________

20-03-1930 Nieuwsblad van het Noorden, donderdag

Burgemeesters over hun gemeenten
XI. De gemeente Leek
Waar duizenden ’s zomers de bosschen van Nienoort en de kerk te Midwolde bezoeken

De gemeente Leek behoort zeker tot de rmeest bekende in onze provincie. Vele duizenden brengen ieder jaar een bezoek aan den fraaien burcht Nienoord, gelegen te midden van weelderige bosschen en aan de kerk te Midwolde, waar de schoone graftombe van Anna van Ewssum, treurende bij het lijk van haar gemaal Carel Hieronimus baron van Inn und Kniphausen, gebeeldhouwd door Rombout Verhulst, de grootste attractie voor vreemdelingen is.
Eeuwen geleden bevond zich reeds te Leek een kasteel, waarvan het eerst in 1352 melding gemaakt wordt. De heeren van Nienoort waren oorspronkelijk de Van Ewssum’s, een tak van de beroemde familie van dien naam te Middelstum. De beteekenis van dit geslacht in de geschiedenis van Vredewold is voldoende bekend, zoodat wij daarover niet veel zullen mededeelen.
Zoo had Wigbold van Ewssum in den 80-jarigen oorlog een eigen legertje met 20 kanonnen en heeft hij in 1580 een rol gespeeld bij het ontzet van Steenwijk, evenals 12 jaar later Casper van Ewssum bij de verovering van Coevorden. Door het huwelijk van Anna van Ewssum met den reeds genoemden baron Van Inn und Kniphausen ging Nienoort over in deze familie, welke in 1884 uitstierf met het overlijden van mr. F. F. baron van Inn und Kniphausen, oud-burgemeester van Leek en Marum.
Toen kwam Nienoort in het bezit der familie van Panhuijs en kreeg het zijn tegenwoordigen vorm onder het beheer van jhr. mr M. A. van Panhuijs, minister van Staat, die in 1907 op zoo droevige wijze om het leven kwam.
De groote invloed der Heeren Van Nienoord is ook thans nog in vele opzichten te Leek merkbaar Zoo vindt men in de plaats Leek bijna geen perceelen met een breed front, daar de Heeren naast zich geen andere Heeren duldden: Menig overblijfsel getuigt nog van vroegere grootheid, zooals het Pulverhuls te Leek en de daar Indertijd ten bate van het garnizoen van Nienoort gebouwde kerk, welke in den volksmond nog „De Kapel” genoemd wordt.
In de gemeente zijn vele dorpen en buurtschappen gelegen. De eerstgenoemde laten wij hier even ter herinnering volgen: Oostwold, Enumatil, Lettelbert, Midwolda, Leek, Tolbert en Zevenhuizen.

MIDDELEN VAN BESTAAN.
Toen wij onlangs een bezoek brachten aan den Burgemeester der gemeente Leek, den heer R. L. DIJKHUIS, vertelde deze ons het eerst een en ander over de middelen van bestaan der inwoners.

— Ten Noorden van Enumatil bestaat de bodem uit zware klei en ook te Oostwold. Bij Leek vindt men darg-gronden, te Tolbert zandgronden en te Zevenhuizen is het veen thans vrijwel afgegraven. In verband met de bodemgesteldheid komen in het Noorden der gemeente de grootere boerderijen voor, waaronder flinke bedrijven zijn. Te Zevenhuizen is veel klein grondbezit (1—10 H.A.), maar daar ligt ook het 300 H.A. groote landgoed Bremen.
— Landbouw is het hoofdmiddel van bestaan. Daarnaast begint de tuinbouw zich steeds meer en meer uit te breiden, terwijl ook aan de kippenfokkerij heel veel door de inwoners wordt gedaan.
— Op industrie-gebied noem ik u in de eerste plaats de stroocartonfabriek te Oostwold, welke ontstond uit de aardappelmeelfabriek „De drie Provinciën”. Te Tolbert bevinden zich de fabriek van melkproducten de „Leympf” en de pannenbakkerij der firma Meek, te Zevenhuizen zijn een melkfabriek, verbonden met de coöperatieve fabriek te Roden, en de touwslagerlj der firma Van der Baan. Tenslotte is er te Leek de Exportslachterij v.h. Van Dam en Co.
— De handel Is hier van niet geringe beteekenis. Een voorbeeld hiervan is de kunstmesthandel der firma Reijntjes. Speciaal de eierhandel neemt telken jare in beteekenis toe door de door mij genoemde uitbreiding van het kippenhoudersbedrijf. Te Leek is verleden jaar een particuliere veiling opgericht, welke in den zomertijd reeds een wekelijkschen omzet had van 65.000 stuks. De coöperatieve veiling te Zevenhuizen heeft ongeveer een gelijken omzet.
— De handel concentreert zich in hoofdzaak in het dorp Leek, dat hierom door zijn gunstige ligging is aangewezen. Behalve de tramverbinding Groningen—Drachten, onderhouden autobusdiensten Zevenhuizen – en Leek – Groningen het personenverkeer. De tram is ook een factor van beteekenis voor het goederenverkeer, dat ook veel met vrachtauto’s geschiedt. Daarnaast is Leek echter gunstig gelegen aan het vaarwater. De scheepvaart is voor deze gemeente van beteekenis. Er zijn twee veerdiensten, welke Zevenhuizen en Leek met Groningen verbinden.
— Ik mag tenslotte nog wel even memoreeren, dat zich hier., ondanks de concurrentie van Groningen, veel flinke winkelzaken bevinden.

DE GEMEENTELIJKE FINANCIËN.
Met de gemeentelijk financiën staat het er in Leek helaas niet zoo bijzonder rooskleurig voor. De Burgemeester gaf ons een schuldenstaat ter inzage, waaruit bleek, dat op 1 Januari 1931 het bedrag der gemeentelijke schulden f 541.000 zal zijn, waarbij allicht nog een f 20.000 komt met het oog op de noodzakelijke uitvoering van verschillende werken in den loop van dit jaar. Van die f 541.000 moet jaarlijks tot en met 1945 worden afgelost f 28.000, wat een jaarlijksche rentevermindering geeft van f 1380; in 1946 moet worden afgelost f 24.000, In de twee daarop volgende jaren f 14.000, in 1950 f 11.000 en in 1951 tot en met 1961 f 4000.
Dit ziet er dus niet zoo heel schitterend uit. Wij stelden den heer Dijkhuis de vraag of er bijzondere omstandigheden tot dezen zwaren schuldenlast hebben bijgedragen.
— Ja, luidde het antwoord. Door vestiging van industrieën en vooral door de ontginningen te Zevenhuizen is de bevolking geweldig toegenomen. Toen ik voor 22 jaar hier burgemeester werd waren er 5800 inwoners en thans is dit aantal tot boven de 7900 gestegen.
— Deze toename van het aantal inwoners had tengevolge, dat tal van belangrijke verbeteringen noodzakelijk tot stand moesten komen. De kanalen bevonden zich bijvoorbeeld in zeer slechten toestand, telkens was er gebrek aan voldoende water, waardoor de scheepvaart gestremd werd. Hier was verbetering een gebiedende eisch. In de laatste jaren is deze met kracht ter hand genomen. De kanalen zijn verdiept en er zijn wateropmaalinrichtingen geplaatst te Leek en Diepswal en bovendien is er nog een pomp geplaatst op de grens der gemeenten Leek— Marum, in samenwerking der beide gemeenten. Het resultaat is gelukkig afdoend gebleken. Zoo zou vroeger gedurende een drogen zomer als verleden jaar de scheepvaart reeds in Juni hebben stilgelegen, terwijl de schepen nu het geheele jaar door konden varen. Het opgepompte water loopt naar Friesland af en er zijn reeds onderhandelingen met belanghebbende Friesche gemeenten, welke er de voordeelen van ondervinden, gevoerd over een bijdrage in de kosten, doch tot dusverre zonder succes.
— Deze kanaalverbetering heeft nu evenwel alleen reeds een f 200.000 gekost. Daarnaast vragen aanleg en verbetering van wegen (de gemeente heeft 25 K.M. verharde en 40 K.M zandweg te onderhouden) enorme bedragen. Een voorbeeld hiervan is de verbetering van den weg naar Zevenhuizen, waarover een groot verkeer van vrachtauto’s gaat. Om tot afdoende verbetering te komen werd besloten tot aanleg van een beton-asphaltweg, wat een uitgave van f 140.000 vorderde.
— Deze en andere noodzakelijke uitgaven hebben tot den zwaren schuldenlast bijgedragen. Het gevolg is natuurlijk een hooge inkomstenbelasting, waarbij een sterke progressie is toegepast, zoodat de hoogere en hoogste inkomens het zwaarst worden getroffen. Over het belastingjaar 1928— ’29 moest iemand met een inkomen van f 3000 8 pct. aan belasting betalen. Van f 5000 werd 11 pct. betaald, van f 10.000 14 ½ pct. en van f 30.000 16 pct. Het vermenigvuldigingscijfer was toen 2.9 en Leek stond wat de belastingdruk betreft bijna bovenaan. Van de 1084 gemeenten had zij bij een inkomen van f 5000 als rangnummer 1074. Een bewijs van de sterke progressie, welke hier wordt toegepast, is dat dit rangnummer voor inkomens van f 2000 tot 947 daalde. Het vermenigvuldigingscijfer is nu tot 2.6 teruggebracht, wat wel een stap in de goede richting, maar nog altijd hoog is.
— Volledigheidshalve voeg ik hieraan toe, dat het aantal opcenten voor de personeele belasting 30 is. Op de vermogensbelasting worden tot dusver geen opcenten geheven. Dit heeft in de eerste plaats niet veel te beteekenen, daar de hoofdsom dezer belasting f 6500 is en bovendien zijn hier in hoofdzaak kleine renteniers, die door een heffing van opcenten getroffen zouden worden.
Gelukkig is de toekomst rooskleuriger geworden, nu de nieuwe wet regelende de financiëele verhouding tusschen Ruk en Gemeenten inwerking zal treden. De Burgemeester kon constateeren, dat dit voor de belastingbetalers een aanmerkelijke verlichting van lasten tengevolge zal hebben, al kon hij ons nog geen definitieve cijfers noemen .

ELECTRICITEIT EN WATERLEIDING.
Gemeentelijke bedrijven heeft Leek niet. Natuurlijk is er wel ‘t electriciteitsdistributiebedrijf.
— Daar gaat het nu goed mee, nadat we eerst een f 9000 hebben bijbetaald, wat noodig was, omdat de aanleg grootendeels in den duursten tijd plaats vond, zei de heer Dijkstra. Voor 2 jaar werd er een winst gemaakt van f 5000 en in 1928, toen de tarieven verlaagd waren, f 1500.
— Vijf jaar geleden hebben wij het vastrecht ingevoerd. Dit geschiedt hier naar het stroomverleden wat aan den eenen kant billijk is. Maar er zit ook een anderen kant aan, n.1., dat de zuinige menschen hierdoor weinig en de royale veel betalen. De gemeenteraad van Leek heeft reeds besloten tot het nemen van 2 aandeelen In het op te richten provinciaal waterleidingbedrijf. Wij informeerden nog even naar de noodzakelijkheid hiervan, speciaal voor deze gemeente.
— Vooral het dorp Leek heeft de waterleiding heel noodig. In den tijd, dat de kanalen nóg bijna droog werden in een warmen zomer liepen de waterputten erin leeg. Al wordt op sommige plaatsen, b.v. in Zevenhuizen, wel goed pompwater aangetroffen, toch is een spoedige aansluiting hier zeer gewenscht.
— Hoe denkt u over de al- of niet-verplichte aansluiting?
— Persoonlijk zou ik er het meest voor voelen om de aansluiting niet te verplichten. Dit probleem zal echter nog nader onder oog moeten worden gezien.

ONDERWIJS EN GODSDIENST.
Zoowel op het gebied van onderwijs als godsdienst heeft men in de gemeente Leek een groote verscheidenheid, naar ons bij dit onderhoud bleek. Om te beginnen zijp er 7 openbare en 7 bijzondere lagere scholen, verdeeld over de verschillende dorpen als volgt:
Zevenhuizen 2 openb., 1 Herv. en 3 Geref. scholen;
Leek 1 openb. en 1 Geref. school;
Tolbert, 1 openbare school;
Midwolde Idem;
Enumatil 1 openb. en 1 Geref. school;
Oostwold 1 openb. en Herv. school.
Verder zijn er te Leek een openbare u.l.o. school, een vakteekenschool, en bovendien worden in de gemeente 2 landbouwavondcursussen gegeven en ‘s winters herhalingsonderwijs.
Ieder dorp heeft een Hervormde kerk, waarvan die te Midwolde wel de meest bekende is. Lagemeeden behoort kerkelijk onder Aduard.
Enumatil en Lettelbert vormen evenals Midwolde en Leek één kerkelijke gemeente met 2 kerkgebouwen.
Gereformeerde kerken zijn er te Zevenhuizen en Leek, die te Enumatil staat in het gedeelte van dit dorp, dat in de gemeente Zuidhorn ligt. Te Leek is een Synagoge en Evangelisatie-gebouwen zijn er te Tolbert en Leek.

VOLKSHUISVESTING.
Dat de groote toename van het inwonertal ook uitdrukking heeft gevonden in een aanzienlijken woningbouw spreekt vanzelf. De Burgemeester vertelde ons van het werk van de sinds 1909 bestaande Bouwvereeniging Tolbert, welke 67 woningen zette. De laatste jaren is deze woningbouw evenwel stop gezet, doordat er heel veel plaatsjes, ingevolge de Landarbeiderswet worden gebouwd De eigenbouw is over vrijwel de geheele gemeente van beteekenis.
In dit verband vertelde de heer Dijkhuis ons ook een en ander over het uitbreidingsplan voor het dorp Leek, dat thans in handen der Gezondheidscommissie om advies is. Een dergelijk plan was noodzakelijk geworden, omdat er gebrek aan bouwterrein is ontstaan. Het ligt in het voornemen gronden van Nienoort aan te koopen, even buiten de kom van het dorp, in welke richting de woningbouw zich reeds beweegt. Bovendien zal aanneming van het onderhavige plan nog een.andere aanmerkelijke verbetering, ten gevolge hebben. De Dorpsstraat is n.l. thans te zwaar belast door het nog steeds groeiend verkeer van vrachtauto’s. Nu is er, in het nieuwe plan een weg geprojecteerd bezuiden Leek buiten het dorp om naar de u.l.o. school, waardoor de Dorpstraat dus ontlast wordt, terwijl er meteen nieuw bouwterrein door wordt geschapen.
Aanneming van dit plan zal ongetwijfeld het dorp Leek als woonplaats in niet geringe mate ten goede komen.

WERKVERRUIMING MEER NOODZAKELIJK DAN WERKVERSCHAFFING.
Dit betoogde de Burgemeester met nadruk, toen wij het werkloosheidsprobleem ter sprake brachten.
— Dit heeft het Dagelijksch Bestuur onlangs nog tegenover den Minister met kracht naar voren gebracht. Er zijn in onze gemeente teveel arbeiders. Wij willen de werkverschaffing hier hebben, omdat hier zoozooveel werkobjecten zijn, b.v. wegenaanleg en kanaalverbetering. Het gaat bij ons meer om verruiming dan verschaffing van werk. Daarbij komt, dat tal van arbeiders hier op plaatsjes zitten en zij kunnen — vooral als zij wat vee op den stal hebben — niet de geheele week weg, omdat de vrouwen niet al het werk kunnen doen. Doch als zij naar Jipsinghuizen gaan, beteekent dit, dat zij toch de gansche week afwezig moet zijn.
— Men wil er nu niet aan, om hier werken in werkverschaffing te laten uitvoeren, Het is in dit verband wel eigenaardig, dat waar in onze provincie de werkverschaffing op één punt gecentraliseerd wordt, men er in Friesland blijkbaar heel anders over denkt; daar wordt wel op 9 plaatsen tegelijk gewerkt.
— Ik ben van oordeel, dat het in de eerste plaats moet gaan om de opheffing van den stand der arbeiders. De landarbeiderswet werkt ook in die richting en ik zei u reeds, dat deze hier krachtig wordt toegepast. Thans heeft de desbetreffende vereeniging een plaatsje van 16 H.A. (Pierkenshoeve) bij Leek aangekocht met het doel dit weer uit te geven, speciaal ook ter bevordering van den tuinbouw. Ook door een Tuinbouwvereeniging werkt men in de goede richting, om den arbeiders gelegenheid te geven een afzetgebied voor hun producten te vinden en hen van voorlichting te dienen.
Natuurlijk informeerden wij even naar den stand van zaken, betreffende de plannen, welke er bestaan tot ontginning der Tolberter Petten.
— De onderhandelingen hierover duren nog voort. Deze Petten bestaan uit vergraven venen. Men groef vroeger een deel weg en liet het dan liggen tot er zich een nieuwe veenlaag op die plaats gevormd had. Vóór het in werking treden van het watergemaal „Electra'” stonden de Petten ‘s winters meestal onder water.
— Het plan is thans, dat de Ontginning-Mij. „De Vereenigde Groninger Gemeenten” tot inpoldering zal overgaan. Zij is bezig de gronden aan te koopen Als zij daarin slaagt, wordt het werk misschien reeds den volgenden winter aangepakt. Het terrein moet geëgaliseerd worden en er moeten dijken en wegen worden aangelegd. Op deze wijze kan een groot complex gronden bruikbaar gemaakt worden.

VEREENIGINGEN.
Nadat de Burgemeester ons er op gewezen had, dat te Leek een Notariaat en een Postkantoor zijn gevestigd, en een Rijksontvanger er zijn standplaats heeft, vertelde hij ons nog een en ander over het vereenigingsleven in zijn gemeente.
— Wij kennen hier natuurlijk een Nuts- en een Groene Kruis-vereeniging. Vooral de laatste doet hier bijzonder veel nuttig werk. Eigenlijk zijn hier 3 Groene Kruisvereenigingen, n.l. voor Zevenhuizen, Tolbert en de rest der gemeente. Zij werken echter samen en hebben 2 zusters aangesteld met subsidie der gemeente. Te Leek bevindt zich een zusterhuis met magazijn en ook te Tolbert en Zevenhuizen zijn Groene Kruis-magazijnen. De t. b. c.-bestrijding en de uitzending van kinderen naar zee wordt hier eveneens krachtig aangepakt.
— De Hertenkamp-vereeniging houdt het Hertenkamp bij Nienoort in stand en doet daarmee een goed werk.
— Ook noem ik nu nog even onze Boerenleenbank te Leek met haar 600 leden en een jaarlijkschen omzet van f 1.500.000. Deze bank heeft reeds een reserve van f 80.000 en twee gebouwen in eigendom.

VREEMDELINGENVERKEER.
Het tourisme behandelen wij hier het laatst, al sprak de Burgemeester er reeds eerder over. In den aanvang hebben wij erop gewezen, dat Leek enorme massa’s vreemdelingen trekt. De heer Dijkhuis wees ons op het belangrijke werk, dat de Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer doet, om dit te bevorderen. Zoo heeft zij al eenige jaren een aardig geïllustreerd boekje uitgegeven, waarin de bezienswaardigheden van Leek worden beschreven.
Het vreemdelingenverkeer neemt telken jare nog toe. De kerk te Midwolde werd verleden jaar door naar schatting een 10.000 personen bezocht. En niet alleen ‘s zomers trekt Leek velen,, maar ook ‘s winters als het flink vriest, stellen schaatsers er een eer in de Leekster Tak weg te halen.
– Dat men in Leek actief blijft in dat opzicht toont nu weer de aanstaande E. L. V. E. R T. O., welke verkoop- en reclame-tentoonstelling de volgende week ongetwijfeld velen naar Leek zal doen reizen en dus een mooi begin kan worden van een naar we den Leeksters toewenschen druk vreemdelingenseizoen.

___________________________________________________________

Naar Renne Lammert Dijkhuis